کد مطلب:314728 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:922
سقاخانه های دیگر تهران
شمار سقاخانه های كنونی تهران، با آن كه به نظر می رسد در این زمان به دلیل تغییر در بافت شهری محله های قدیمی از كارایی چندانی برخوردار نباشند؛ رقم نسبتا قابل ملاحظه ای است. گزارشی از كتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تعداد سقاخانه های دایر آن زمان تهران را كه در فهرست اماكن عمومی شهر آورده شده، حدود 45 آبگیر ذكر كرده است. البته این تعداد در سال های بعد به طور فاحش تغییر پیدا كرده است. به طوری كه گاهی در برهه ای از زمان تعداد این سقاخانه ها افزایش یافته و زمانی نیز به دلایل گوناگون از تعداد آنها كاسته شده است. علت این امر نیز چیزی جز سیاست های دول حاكم نبوده است. به این ترتیب كه با توجه خاص پادشاهان قاجار نسبت به سقاخانه سازی، این مكان ارزش می یابند و حتی تصدی سقاخانه سلطنتی، به صورت یكی از مشاغل مهم در
[ صفحه 223]
می آید (بامداد: 1347، ج 1، ص 2) و لقب «سقاباشی» نیز از القاب مورد افتخار این دوران می شود.
ولی در زمان حكومت پهلوی به عكس عمل شده و به دلیل سیاست های جاری دولت كه شاید تا حدودی نیز در جهت فاصله انداختن بین مردم و دیانتشان عمل می كرده است، اقدام به بستن و تعطیل كردن تعداد بسیاری از سقاخانه ها می كنند. لیكن از آنجایی كه ساختن بنایی جهت سقایت رایگان مردم، از ضروریات جوامع اسلامی به شمار می آمده و حتی جزء قسمتی از فرهنگی ملی مردم ایران محسوب می شده است، این عمل كرد دولت با مخالفت های مردمی مواجه شده و با كوشش مردم، تعدادی از این سقاخانه ها دوباره حفظ و بازگشایی می شوند. همچنین با برپایی خیل كثیری از سقاخانه های به اصطلاح سیار و موقتی، كمبود، این ضرورت اجتماعی جبران می شود.
در این قسمت سعی بر این است تا ابتدا به اختصار، نام و شرحی از شماری دیگر از سقاخانه های قدیمی تهران، كه در منابع تاریخی و بخصوص مرقومات آقای حسینی بلاغی آمده، ارائه شود. آنگاه با ارائه مطالبی در باب وضعیت و چگونگی گروهی از سقاخانه های دایر و كنونی تهران، تعداد دیگری از این اماكن كه غالبا هم كمتر نامی از آنها در منابع تاریخی رفته و هنوز هم میراث دار خاطره این بناهای كوچك مذهبی و اجتماعی در اذهان تهرانی ها هستند؛ معرفی شوند.
شماری از سقاخانه های قدیم تهران را كه ذكری از آنها در منابع تاریخی آمده، به ترتیب احتساب قدمت، به شرح ذیل می توان نام برد:
- یكی از این قبیل سقاخانه ها كه جزء موقوفات عهد آقا محمدخان قاجار در دارالخلافه تهران محسوب می شده است، سقاخانه ای است كه در بخش شش
[ صفحه 224]
تهران قدیم [محله گمرك] قرار داشته، و نام آن نیز در فهرست موقوفات تهران آمده است. این سقاخانه را به جهت استفاده در تعزیه داری حضرت سیدالشهداء علیه السلام وقف كرده بودند. واقف این مكان شخصی به نام رجبعلی اصفهانی ذكر شده، و تاریخ وقف آن نیز به سال 1203 هجری قمری ثبت گردیده است (حسینی بلاغی: 1350، ج 1، ص 65 م).
- سقاخانه تكیه رضاقلیخان واقع در بخش 9 تهران [عودلاجان] به مساحت هفت متر مربع، از رقبات موقوفه تكیه رضاقلی خان بوده است. از آنجا كه قدمت تكیه فوق بیش از صد و بیست سال ذكر شده، احتمالا سقاخانه آن نیز به همین قدمت است. باید اضافه كرد كه امروزه سقاخانه و تكیه ای نیز به همین نام به نشانی میدان بهارستان، كوچه شهید رضا جاویدی، كوچه سقاخانه، تكیه رضاقلی خان، وجود دارد كه به نظر می رسد قدمت بسیاری داشته باشد. متأسفانه بنای این سقاخانه، كه در خارج تكیه و جنب خانه ای مسكونی و قدیمی قرار گرفته، در حال حاضر وضعیت مساعدی نداشته و در حال ویرانی است.
- سقاخانه ای به نام پلاك 64 واقع در بخش پنج تهران [خانی آباد] كه جزیی از موقوفات خانمی به نام میرزاالسلطنه بوده و مساحت آن یك متر مربع ذكر شده است (حسینی بلاغی: 1350، ج 1، ص 155 ش). در مورد قدمت واقعی و وضعیت كنونی این سقاخانه، اطلاع چندانی به دست نیامده، فقط همین قدر روشن شده كه قدمت این سقاخانه احتمالا باید بیش از 90 سال باشد و از جمله سقاخانه های موقوفه تهران به شمار می آید.
- همچنین در مورد سقاخانه موقوفه دیگری موسوم به حاج فخرالملك، به مساحت 9 متر مربع، نیز وضعیتی مشابه فوق وجود دارد. این سقاخانه در بخش 9 تهران قدیم قرار داشته است. امروزه از این سقاخانه نیز نشانی بر جای نیست.
[ صفحه 225]
- سقاخانه منسوب به سید عزیز و زرین قلم، با مساحت 4 متر مربع كه در بخش 2 تهران [محدوده خیابان های شاه آباد، لاله زار و پارك امین الدوله]، نیز در شمار دیگر سقاخانه های قدیمی تهران محسوب می شود. قدمت این سقاخانه بیش از 80 سال تخمین زده شده است.
- سقاخانه كوچه خرقانی ها به مساحت 6 متر مربع، كه در بخش 9 تهران قدیم [عودلاجان] واقع شده بود و نیز سقاخانه كوچه چاپخانه با مساحت 4 متر مربع در همین منطقه، در شمار دیگر سقاخانه های قدیمی تهران آورده شده اند. در باب قدمت این سقاخانه و نیز چگونگی آنها، اطلاع در خوری به دست نیامد.
- سقاخانه ی محمود تهرانیان واقع در خیابان نواب جزء بخش 11 تهران، نمونه دیگری از این گونه سقاخانه ها است. بانی این سقاخانه شخصی به نام محمود تهرانیان ذكر شده و سال ساخت آن، به طوری كه بر كاشی بیرونی آن مرقوم گردیده 1330 هجری قمری است. (حسینی بلاغی: 1350، ص 208 ط).
- در خاتمه این فهرست، مناسب است اشاره ای نیز به سقاخانه ای شود كه در ذیل شمار اماكن خدماتی تهران در سال 1317 هجری قمری آورده شده است. این سقاخانه كه به نام سقاخانه «مشهدی اسماعیل» شهرت داشته، در خیابان دوشان تپه بعد از پارك و عمارت امین الدوله و نیز خانه شخصی به نام محمدخان، قرار گرفته بود (اما دارالخلافه تهران: 1368، ص 371). در مورد چگونگی و قدمت واقعی این بنا هم اطلاعاتی در دست نیست.
[ صفحه 223]
می آید (بامداد: 1347، ج 1، ص 2) و لقب «سقاباشی» نیز از القاب مورد افتخار این دوران می شود.
ولی در زمان حكومت پهلوی به عكس عمل شده و به دلیل سیاست های جاری دولت كه شاید تا حدودی نیز در جهت فاصله انداختن بین مردم و دیانتشان عمل می كرده است، اقدام به بستن و تعطیل كردن تعداد بسیاری از سقاخانه ها می كنند. لیكن از آنجایی كه ساختن بنایی جهت سقایت رایگان مردم، از ضروریات جوامع اسلامی به شمار می آمده و حتی جزء قسمتی از فرهنگی ملی مردم ایران محسوب می شده است، این عمل كرد دولت با مخالفت های مردمی مواجه شده و با كوشش مردم، تعدادی از این سقاخانه ها دوباره حفظ و بازگشایی می شوند. همچنین با برپایی خیل كثیری از سقاخانه های به اصطلاح سیار و موقتی، كمبود، این ضرورت اجتماعی جبران می شود.
در این قسمت سعی بر این است تا ابتدا به اختصار، نام و شرحی از شماری دیگر از سقاخانه های قدیمی تهران، كه در منابع تاریخی و بخصوص مرقومات آقای حسینی بلاغی آمده، ارائه شود. آنگاه با ارائه مطالبی در باب وضعیت و چگونگی گروهی از سقاخانه های دایر و كنونی تهران، تعداد دیگری از این اماكن كه غالبا هم كمتر نامی از آنها در منابع تاریخی رفته و هنوز هم میراث دار خاطره این بناهای كوچك مذهبی و اجتماعی در اذهان تهرانی ها هستند؛ معرفی شوند.
شماری از سقاخانه های قدیم تهران را كه ذكری از آنها در منابع تاریخی آمده، به ترتیب احتساب قدمت، به شرح ذیل می توان نام برد:
- یكی از این قبیل سقاخانه ها كه جزء موقوفات عهد آقا محمدخان قاجار در دارالخلافه تهران محسوب می شده است، سقاخانه ای است كه در بخش شش
[ صفحه 224]
تهران قدیم [محله گمرك] قرار داشته، و نام آن نیز در فهرست موقوفات تهران آمده است. این سقاخانه را به جهت استفاده در تعزیه داری حضرت سیدالشهداء علیه السلام وقف كرده بودند. واقف این مكان شخصی به نام رجبعلی اصفهانی ذكر شده، و تاریخ وقف آن نیز به سال 1203 هجری قمری ثبت گردیده است (حسینی بلاغی: 1350، ج 1، ص 65 م).
- سقاخانه تكیه رضاقلیخان واقع در بخش 9 تهران [عودلاجان] به مساحت هفت متر مربع، از رقبات موقوفه تكیه رضاقلی خان بوده است. از آنجا كه قدمت تكیه فوق بیش از صد و بیست سال ذكر شده، احتمالا سقاخانه آن نیز به همین قدمت است. باید اضافه كرد كه امروزه سقاخانه و تكیه ای نیز به همین نام به نشانی میدان بهارستان، كوچه شهید رضا جاویدی، كوچه سقاخانه، تكیه رضاقلی خان، وجود دارد كه به نظر می رسد قدمت بسیاری داشته باشد. متأسفانه بنای این سقاخانه، كه در خارج تكیه و جنب خانه ای مسكونی و قدیمی قرار گرفته، در حال حاضر وضعیت مساعدی نداشته و در حال ویرانی است.
- سقاخانه ای به نام پلاك 64 واقع در بخش پنج تهران [خانی آباد] كه جزیی از موقوفات خانمی به نام میرزاالسلطنه بوده و مساحت آن یك متر مربع ذكر شده است (حسینی بلاغی: 1350، ج 1، ص 155 ش). در مورد قدمت واقعی و وضعیت كنونی این سقاخانه، اطلاع چندانی به دست نیامده، فقط همین قدر روشن شده كه قدمت این سقاخانه احتمالا باید بیش از 90 سال باشد و از جمله سقاخانه های موقوفه تهران به شمار می آید.
- همچنین در مورد سقاخانه موقوفه دیگری موسوم به حاج فخرالملك، به مساحت 9 متر مربع، نیز وضعیتی مشابه فوق وجود دارد. این سقاخانه در بخش 9 تهران قدیم قرار داشته است. امروزه از این سقاخانه نیز نشانی بر جای نیست.
[ صفحه 225]
- سقاخانه منسوب به سید عزیز و زرین قلم، با مساحت 4 متر مربع كه در بخش 2 تهران [محدوده خیابان های شاه آباد، لاله زار و پارك امین الدوله]، نیز در شمار دیگر سقاخانه های قدیمی تهران محسوب می شود. قدمت این سقاخانه بیش از 80 سال تخمین زده شده است.
- سقاخانه كوچه خرقانی ها به مساحت 6 متر مربع، كه در بخش 9 تهران قدیم [عودلاجان] واقع شده بود و نیز سقاخانه كوچه چاپخانه با مساحت 4 متر مربع در همین منطقه، در شمار دیگر سقاخانه های قدیمی تهران آورده شده اند. در باب قدمت این سقاخانه و نیز چگونگی آنها، اطلاع در خوری به دست نیامد.
- سقاخانه ی محمود تهرانیان واقع در خیابان نواب جزء بخش 11 تهران، نمونه دیگری از این گونه سقاخانه ها است. بانی این سقاخانه شخصی به نام محمود تهرانیان ذكر شده و سال ساخت آن، به طوری كه بر كاشی بیرونی آن مرقوم گردیده 1330 هجری قمری است. (حسینی بلاغی: 1350، ص 208 ط).
- در خاتمه این فهرست، مناسب است اشاره ای نیز به سقاخانه ای شود كه در ذیل شمار اماكن خدماتی تهران در سال 1317 هجری قمری آورده شده است. این سقاخانه كه به نام سقاخانه «مشهدی اسماعیل» شهرت داشته، در خیابان دوشان تپه بعد از پارك و عمارت امین الدوله و نیز خانه شخصی به نام محمدخان، قرار گرفته بود (اما دارالخلافه تهران: 1368، ص 371). در مورد چگونگی و قدمت واقعی این بنا هم اطلاعاتی در دست نیست.